اصول اساسي تربيت كودك چيست ؟ – فرزندپروری موفق

پاسخ :

با سلام و عرض ارادت خدمت شما پرسشگر گرامي از اينكه با ما سخن مي گوئيد خرسنديم و اميدواريم كه ارتباط شما با اين مركز تداوم داشته باشد. براي پاسخ به سوال شما در ابتدا به بررسي مفاهيم اساسي در سوال شما ني پردازيم و سپس مطالبي را متذكر مي شويم.

اصل چيست ؟
واژه اصل در زبان فارسي معادل واژه انگليسي Principle است. «گاه مقصود از اصل، بيخ، بن و ريشه است و براي بحث درباره هر امري بايد به ريشه و اساس واقعي آن توجه كرد. در اين معنا اصل در مقابل فرع قرار دارد. گاه نيز اصل به معناي عيني و متحصّل در خارج است و از اين لحاظ مي ‏توان از واژه اصيل در مقابل اعتباري سخن گفت ‏وگاه نيز اصل به معناي حقيقت (در برابر باطل) است و در اين استعمال اصيل در مقابل بدلي يا ناخالص به ‏كار مي‏ رود.

اصل در علوم چنين تعريف شده است:

«اصيل عبارت از مجموعه تعميم هايي است مبتني بر مشاهدات كه در محدوده خطاهاي حسي، قطعي تلقي شده و دانشمندان اغلب آنان را معادل حقايق در نظر مي ‏گيرند.» همچنين به رابطه بين مفاهيم كه به‏ واسطه تعميم هايي توصيف مي ‏شود، اصول علمي اطلاق مي ‏شود.

اصل تربيتي چيست ؟
با دو تعريف، آن را تبيين مي نماييم.
ريشه و بنياني است كه در جريان تربيت، اجتناب‏ ناپذير است و به عنوان دستورالعملي كلي، تمام جريان تربيت را تحت سيطره و نفوذ خويش دارد و در صورت تخطي از آن، رسيدن به هدف آرماني تربيت، دستخوش مخاطره مي ‏شود.

سلسله قواعد و معيارهاي كلي (بايدها) كه متناسب با ظرفيت‏هاي انسان انتخاب و به منظور تعيين روش‏هاي تربيتي براي دستيابي به اهداف، مورد توجه قرار مي ‏گيرند.

ويژگي ‏هاي حاكم بر اصول تربيتي

ويژگي ‏هاي حاكم بر اصول تربيتي را مي ‏توان به شرح زير برشمرد:
الف) اصل امري ابداعي و اختراعي نيست، بلكه با توجه به مباني خود قابل دستيابي است و يا از رهگذرِ دريافتِ عنصر مشتركِ روش‏هاي مختلف قابل احراز و كشف است.
ب) اصل مفهومي كلي است و ملاك و معيار واقع مي ‏شود؛ بنابراين نمي ‏تواند امري جزئي و داراي يك مصداق معين باشد.
ج) اصل صرفا يك پديده مفهومي است. تفاوت ماهوي اصل با ديگر عناصر نظام تربيتي، يعني مبنا، هدف و روش، در بعد مفهومي آن است؛ به اين معنا كه، اصل از ارتباط ميان ديگر مفاهيم زاييده مي ‏شود، در حالي كه مفاهيم مبنا، هدف و روش داراي منشأ انتزاع عيني هستند.
د) اصل ماهيتي هنجاري (ارزشي) دارد. نظر به اين‏كه اصل، قاعده و معيارِ عمل و ناظر بر آن‏است، نمي ‏تواند رويكردي توصيفي ‏نسبت به واقعيات تحت عنوان خود داشته باشد، بلكه، برخلاف مبنا كه جنبه ‏ي توصيفي از واقعيات دارد، درصدد ارائه ‏ي واقعيتي مطابقِ مدلول خود و هنجاري متناسب با خاستگاه خود است. به طور كلّي، اصول تربيت متضمن ارزش‏گذاري متناسب با مبناي پذيرفته شده در تربيت و اهداف مورد نظر آن است.
ه ) اصل بر روش حاكميت است و ضابطه مفهومي و رابطه ‏اي براي استفاده از روش ‏هاست؛ بدين معنا كه اصلْ راه‏نمايي نظري براي گزينش روش‏هاي خاص متناسب با اهداف و طرد ديگر روش‏هاست.

ارتباط اصول با ديگر عناصر نظام تربيتي
ارتباط اصل با هدف ارتباطي دوسويه است؛ يعني همان‏طور كه اصل دخالت كاملي در نحوه ‏ي وصول به هدف دارد و بدون تمسّك به آن دست‏يابي به هدف ميّسر نيست، هر هدفي نيز مي‏ تواند براي تحقق خود اصولي را تجويز نمايد.

مسلما با توجه به ماهيّت اهداف درمي ‏يابيم كه هر هدفي متناسب با موضوع تربيت، يعني انسان در نظر گرفته مي ‏شود؛ از اين رو، اصولي كه با توجه به اهداف استخراج مي شوند، بدون عنايت به مباني انسان ‏شناسي مورد ارزيابي قرار نمي ‏گيرند.

بدين لحاظ مي‏ توان چنين نتيجه گرفت كه اصول، با توجه به پيش‏ فرض‏هاي انسان ‏شناسي و در نظر گرفتن توانايي‏ها و ويژگيهاي انسان، او را براي دستيابي به اهداف كمك مي‏ كنند.

ارتباط اصل با روش در قالب حاكميت اصل بر آنها توجيه مي ‏شود. اين ارتباط صرفا از لحاظ كارآيي و سودمنديِ روش، جهت نيل به هدف موردنظر است؛ از اين‏رو اين‏كه گفته مي‏ شود روش‏ها از اصول اخذ مي ‏گردند، به معناي اين نيست كه روش‏ها معلول اصول‏ند، بلكه اصول صرفا تبيين ‏كننده‏ ي نحوه ‏ي استفاده از آنها هستند.

بررسي اصول تربيت كودك

اكنون به بررسي اصول تربيت كودك مي پردازيم:

1. اصل تكريم شخصيت كودك
كودك چون كودك است، نبايد تحقير شود و احساس بي ارزشي و يا كم ارزشي كند؛ هرچند كودك بيشتر محتاج محبت است؛ ولي اين بدان معني نيست كه شخصيت كودك نبايد محترم شمرده شود كودكي كه با ارزش قلمداد مي شود و شخصيت او محترم شمرده مي شود به احساس خود ارزشمندي دست مي يابد و كسي كه براي خود ارزش قائل باشد خود را به زشتي ها آلوده نمي سازد؛ چرا كه «من كرمت عليه نفسه لم يهنها بالمعصيه»؛« كسي كه براي خودش ارزش قائل است خود را به واسطه گناه خوار نمي سازد.» مستدرك الوسائل، پيشين،ج11، ص339.

كرامت نفس محور و اساس اخلاق و تربيت اسلامي است و مهم ترين راه آن تكريم انسان در دوران كودكي است. يكي از مهم ترين نكات تربيتي كه در تكريم شخصيت كودك بايد مورد توجه قرار گيرد، جدي گرفتن احساسات كودك در هفت سال نخست زندگي است.

2. انتظارات واقع بينانه اي از كودكانمان و خودمان داشته باشيم :
وقتي والدين توقعات زياد و يا زودتر از زمان لازم از كودك خود داشته باشند و يا انتظار كامل بودن را از فرزندان خود داشته باشند، در آن صورت مشكلاتي بروز پيدا خواهد كرد. مثلاً والديني كه انتظار دارند كودكشان هميشه مودب و شاد بوده و با آنان همكاري كند خود را در معرض ياس و مشكل با فرزند خود قرار مي دهند.

از كودك خود انتظار نداشته باشيد كامل باشد. همه كودكان اشتباه مي كنند اما بيشتر اشتباهات عمدي نيستند، پس انتظار نداشته باشد كه فرزندي بدون ايراد داشته باشيد، بلكه توقعات خود را بر اساس توانايي كودك خود تنظيم كنيد تا در تربيت او دچار مشكل نشويد.

3. پدرها و مادرها از خودتان مراقبت كنيد
گاهي پدرها يا مادر ها در روند مراقبت از كودكشان نيازها و خواسته هاي اساسي خود را فراموش مي كنند. وقتي نيازهاي شخصي شما از نظر داشتن ارتباط با دوستان، تفريح، مطالعه و نياز به تنها بودن در زمانهاي خاص برآورده شود پدر يا مادر بودن آسان تر مي گردد.

والد خوب بودن بدين معني نيست كه كودك بر زندگي شما تسلط داشته باشد. اگر نيازهاي شخصي شما به عنوان يك بزرگسال برآورده شود صبور بودن، ثبات داشتن و در دسترس كودك بودن براي شما آسان تر مي شود .

4. آماده كردن يك محيط امن و مورد علاقه
فراهم كردن محيطي امن براي كودكان كم سن موجب آرامش بيشتر شما در زمينه تربيت فرزندتان و جلوگيري از حوادث ناگوار خانگي مي شود.

با تغيير و جابجايي وسايل منزل به ويژه، وسايلي كه مي توانند به كودك صدمه بزنند، اين امكان را به كودك مي دهيد، در طول روز با امنيت بيشتري سرگرم باشد و شما آسوده تر باشيد.

كودكان نيازمند يك محيط جذاب هستند كه فرصت هاي لازم را براي جست و جو، كشف، تجربه و رشد مهارتهاي آنها فراهم مي آورد. خانه اي كه پر از اشيا جالب توجه مي باشد، كنجكاوي كودك، رشد زبان و توانايي هاي هوشي او را تحريك خواهد كرد.

همچنين مي تواند كودك را سرگرم و فعال نگاه داشته و احتمال بدرفتاري او را كاهش دهد. كودكان به نظارت مناسب نياز دارند، نظارت مناسب بدين معني است كه بدانيد كودك كجاست و چه كاري انجام مي دهد.(همان)

5. تدريجي بودن

تغيير رفتار در كودك به صورت تدريجي صورت مي گيرد، بنابراين توقع نداشته باشيد يك شبه رفتاري كه مد نظر شما ست در فرزندتان ايجاد گردد، بلكه اين كار نياز به برنامه ريزي، صبر و حوصله و به كار گيري روش هاي مختلف دارد.

6. شناخت ويژگي هاي كودك

برخي از بزرگتر ها گمان مي كنند كه كودك موجودي است با ويژگي هاي انسان بزرگسال كه منتهي در اندازه هاي كوچك تر، به همين دليل هيچ تفاوتي بين كودك و انسان بزگسال قائل نيستند.

شناخت ويژگي هاي رواني كودك از اصول انكار ناپذير تربيت كودك مي باشد و تا زماني كه از ويژگي هاي كودك به صورت كامل اطلاع كامل وجود نداشته باشد نمي توان در تربيت او گام اساسي برداشت. در اين زمينه مطالعه كتابهاي روان شناسي رشد توصيه مي شود.

7. همه جانبه بودن

انسان كامل، انسان جامع الاطراف است، انساني كه در ابعاد گوناگون عقلاني ، اجتماعي ، عاطفي ، جسماني و معنوي تربيت شده باشد. در تربيت كودك، بايد افق ديد خود را وسعت بخشيم و تك بعدي و گلخانه اي فكر نكنيم، چرا كه در خارج از گلخانه پژمرده مي شويم و از بين مي رويم، بنابراين بايد برنامه تربيتي خود را به گونه اي تنظيم كنيم كه كودك در تمام زمينه ها به رشد كافي دست پيدا كند.

8. درنظر گرفتن تفاوت هاي فردي

تفاوت هاي فردي و اختلاف و استعدادها و گوناگوني انسان ها از مسائل اساسي در تربيت است كه بدون توجه به آن تربيت صحيح كودك محقق نمي شود.

اين اصل مي گويد وقتي ظرفيت ها، استعداد ها، قابليت هاي افراد متفاوت است ديگر نمي توان نسخه اي واحد براي همه صادر كرد و از همه انتظار يكسان داشت بلكه بايد به خاطر ظرفيت و استعداد هر فرد از او تكليف خواست .

كودكان از نظر وراثت ، نوع خانواده، نوع ارتباطات، وضع اقتصادي، توانايي ها و تجربيات ، متفاوت از يكديگرند ، بنابراين مقايسه دو كودك با هم از اشتباهات بزرگي است كه والدين مي توانند انجام دهند

9. اصل محبت و استفاده از عواطف متربي
محبت نقش اساسي در طرز رفتار و سلوك انسان در زندگي دارد و آثار آن در يادآوري و تداعي انديشه ها، بروز تمايلات و اعتقادات و همچنين در قلب و زبان و اندامهاي ديگر ظاهر مي گردد و مي توان از صورت ابزاري نسبت به شيء مورد نظر جابجا شده و به هدف عالي تر يا پست تر منتقل گرديد.

نقش و اهميت عواطف و انفعالات به حدي است كه امام صادق در روايتي ايمان را منحصر در حب و بغض نموده است. طبق اين اصل در جريان تربيت گاهي براي جلوگيري از اعمال ناشايست و يا انجام اعمال نيك بايد از قدرت محبت به صورت بذل محبت يا حرمان محبت كمك گرفت و تغيير و تحولي كه در نتيجه پيروي از اين اصل در انسان به وجود مي آيد بسيار ژرف و بنيادي است.

10. اصل عزت
مقصود از اصل عزت آن است كه بايد كودك را عزيز دانست و مايه هاي عزت نفس را فراهم آورد. يكي از صفات خداوند «رب العزه» است اين صفت نشانگر آن است كه خداوند هم مالك و صاحب عزت و هم تدبير گر عزت است.

در اسلام شرافت و كرامت از حيثيات ذاتي انسان و از حقوق طبيعي او است كه چون حق حيات در همه حال با او است و نبايد از وي سلب شود اما همه انسانها عزتمند نيستند از ميان آنان تنها كساني كه در پرتوي عقل به تقوا و ايمان راه مي يابند از عزت بهره برده اند.

چنانچه مربي بتواند با راهكارهاي عملي غزت نفس متربي را افزايش دهد، خود متربي به صورت خودكار به سمت كارها و اعمال پسنديده سوق پيدا مي كند.(همان)

11. اصل حريت
از آنجايي كه انسان اراده و اختيار دارد در انتخاب امور گوناگون آزاد است در تربيت نيز بايد به اين اصل توجه داشت و نميتوان فرد را با اجبار و اكراه تربيت كرد.

اساساً تربيت با ميل و خواست متربي است نه با زور و تهديد. بنابراين بايد خود فرد بخواهد و ميل همراهي در تربيت در او ايجاد شود، كه اگر همه عوامل فراهم شود مادامي كه فرد رغبت و انگيزه نداشته باشد و با تربيت همگام نشود، تربيت در او محقق نخواهد شد.(همان)

البته در برخي موارد در تربيت كودك استفاده از اجبار لازم است اما به هيچ عنوان مجبور ساختن كودك روشي هميشگي محسوب نمي شود و مربي بايد برنامه تربيتي خود را به گونه اي تنظيم كند كه رفته رفته از ميزان اجبار كاسته شود و خود كودك با خواست و اراده خود اهداف تربيتي را انجام دهد.

براي مطالعه بيشتر به اين دو كتاب مراجعه فرماييد.
1. كتاب نظام تربيتي اسلام نوشته حاجي ده آبادي از انتشارات مركز جهاني
2. كتاب روش هاي تربيتي اسلام نوشته دكتر محمد داوودي از انتشارات پژوهشكده حوزه و دانشگاه

مهکام مجله اینترنتی آموزش خانواده موفق- اصول فرزندپروری