همه چیز درباره وسواس در کودکان و نوجوانان (قسمت اول)

وسواس در کودکان و نوجوانان

وسواس در کودکان و نوجوانان به اشکال متفاوت و پیچیده ای بروز می کند و شناخت آن ها توسط والدین می تواند بسیار مفید باشد .

وسواس فکری چیست ؟

در وسواس ، برخی افکار ، اعمال و گاهی تصاویری مزاحم در ذهن فرد ایجاد می شود که قادر به کنترل آنها نیست . فکر وسواسی فکری ست که مدام در ذهن فرد تکرار و سبب اضطراب شخص می شود.اعمال وسواسی به رفتارهایی گفته می شود که فرد برای کم کردن فکر وسواسی و اضطراب ناش از آن انجام می دهد.

وسواس فکری – عملی در کودکان به صورت تفکرات مزاحم و تکرار کلیشه وار رفتارهای خاصی بروز می کند که موجب برانگیختگی و نگرانی آن ها می شود. کودک وسواسی ، خود را درون تحت فشار می بیند ، فشار برای انجام دادن کارها ، برای رسیدن به هدف، برای پیشرفت و موفقیت.

او تصور می کند که استرس ها و تنش های فکری او از خارج بر وی تحمیل می شوند ، در حالی که نوع تفکر او عامل اصلی این فشارهاست. کودک وسواسی همواره به خود می گوید : << من باید … >>

تقریبا از هر 200 کودک و یا نوجوان ، یک نفر دچار اختلال وسواس فکری عملی است . این اختلال به دلیل آن که توأم با درد ، ناراحتی و یا بیماری جسمی خاصی نیست ، معمولا تا سنین نوجوانی و جوانی ناشناخته می ماند .

از زمانی که کودک به دوران نوجوانی پا می گذارد و روابط دوستی و اجتماعی او گسترده تر می شود ، به دلیل داشتن چنین افکار و رفتارهایی از بودن در جمع دوستان و همسالانش احساس ناراحتی ، فشار و استرس می کند ، زیرا نگران است که افکار و رفتارهای وسواسی او از حد خارج شوند و نتواند خود را کنترل کند و همین امر موجب طردشدگی ، انزوا و تنهایی او شود.

بدیهی  است تمامی کودکان و نوجوانان نگرانی ها ، تردیدها و ایده های گوناگونی دارند که موجب حرکت ، تلاش و انگیزه ی آنان برای یادگیری ، بازی ، دستیابی و روابط اجتماعی می شود. اما اگر این تصورات و افکار مابع از زندگی عادی شان شود ، برای آن ها مشکل ساز خواهد شد و آن ها را از داشتن یک زندگی سالم و طبیعی بازخواهد داشت .

برای مثال اغلب کودکان حدود هشت تا نه ساله عادت دارند که بر روی سنگفرش های پیاده رو راه بروند بودن این که پا بر روی خطوط بگذارند ، یا اسباب بازی هایشان را مدام کنترل و شمارش کنند و یا خواب شان را همیشه طبق آئین خاصی انجام دهند .

چنین رفتارهایی که معمولا در این گروه سنی کودکان رایج است ، احتمالا در بهترین شکل خود، نوعی بازی به حساب می آید. اما زمانی که همین کارها بر زندگی کودک تسلط می یابد و در عملکرد بهنجار او اخلال ایجاد می کند ، جای نگرانی دارد.

متأسفانه هر چه کودک و یا نوجوان بیشتر تحت تأثیر این افکار قرار گیرد ، به تدریج این افکار در او قوی تر و پایدارتر می شود تا حدی که موجب درماندگی او و خانواده اش می شود. شکل گیری وسواس در کودکان و نوجوانان و بروز کم رنگ علائم آن از سنین پایین قابل مشاهده است.

 

ویژگی وسواس کودکانه این است که کوکان بر خلاف بزرگسالان از بی اساس بودن افکار یا رفتار خودآگاهی ندارند. برخی از رفتارها می تواند بیانگر وسواس در کودک باشد ، مثلا کودکی هنگام غذا خوردن حتما باید در جای خاصی بنشیند و در غیر این صورت دچار اضطراب و بی قراری زیادی می شود و از غذا خوردن امتناع می کند یا ممکن است کودک اصرار داشته باشد که هنگام خواب ملحفه و رختخوابش به شکل خاصی قرار بگیرد.

یا کار خاصی را مثل سه بار بوسیدن پدر و مادر حتما انجام دهد و گرنه دچار اضطراب می شود و از خوابیدن امتناع می کند، یا این که ممکن است کودک دیگری به حفظ تقارن در چیدن اسباب بازی های اش بسیار حساس باشد ، و در غیر این صورت آن قدر سروصدا کند تا شرایط دلخواه او فراهم شود.

در بعضی از کودکان سنین دبستانی ممکن است عقادی خرافی وسواس گونه پدیدار شود ، مثلا معتقد باشد اگر با یک دست به در زد باید با دست دیگر حتما در بزند.

گاهی وسواس به شکل کندی در کار نمودار می شود. کودکی که انجام اعمال معمول روزانه اش بیش از حد طول می کشد ، مثل مسواک زدن ، غذا خوردن ، دستشویی رفتن ، لباس پوشیدن و … این کندی می تواند بیانگر وسواس باشد .

در کودکان دبستانی زیاد پاک کردن و اصلاح مکرر کلمات به طوری که ممکن است بارها کلمه ای را بنویسد و پاک کند و در نهایت هم راضی نشود ، می تواند هشداردهنده ی وسواس در کودکان باشد. افکار و عادت های وسواسی می تواند برای بچه ها بسیار آزار دهنده باشد و باعث استرس و نگرانی آن ها شود .

گاهی افراد از دلیل وسواس ، عادت ها و افکار تحمیلی خیلی آگاه نیستند ، اما اغلب می ترسند که اگر این عادت را ترک کنند اتفاق بدی رخی دهد یا کنترل ذهن شان را از دست بدهند.

علت و علل بروز وسواس در کودکان چیست ؟

روانشناسان و متخصصان علوم رفتاری تاکنون نتوانسته اند علت و زمان دقیق شروع این اختلال را شناسایی کنند . ولی همگی بر این امر اذعان دارند که عوامل چندی اعم از : وراثت ، روش های تربیتی والدین ، ویژگی های خانوادگی ، نابهنجاری کارکرد سیستم عصبی و آشفتگی های خلقی در بروز این اختلال در کودکان دخالت دارند .

اعضای خانواده  و مدرسه باید به این نکته توجه کنند که بروز این افکار و اعتمال به هیچ عنوان تقصیر کودک نیست و کاملا با افکار عادی کودک تفاوت دارد. برای نثال کودکی که فکر باز بودن در اتومبیل پدر او را به ستوه آورده است ، بارها و بارها با امتحان کردن در خودرو سعی می کند اضطراب و تشویش خود را کاهش دهد .

یا کودکی که نگران کثیف بودن دست هایش هست ، ممکن است چندین بار دستهای خود را بشوید تا حدی که پوست دست هایش حساس و قرمز شوند و یا کودکی که نسبت به درست بودن مشق ها و تکالیفش شدیدا تریدد دارد ، ممکن  است بارها و بارها آن را پاک کند و دوباره بنویسد.      

تکرار نشانه و علامت وسواس در کودکان است

ممکن است در رفتار یا نحوه ی صحبت کردن بچه های وسواسی تکرار وجود داشته باشد. برای مثال تکرار جملات ، سوال پرسیدن زیاد و گاهی صرف کردن مدت زمان زیادی برای انجام تکالیف درسی در رفتارهایشان دیده می شود.

بروز رفتارهای وسواسی در کودکان نسبت به بزرگسالان کمی پیچیده تر است ، به همین دلیل شناخت این نشانه ها می تواند به والدین در تشخیص وسواس کودکان کمک زیادی کند.

برای مثال بعضی از بچه ها عادت دارند وقتی از خیابان رد می شوند با پا به اتومبیل های اطراف خود ضربه می زنند زیرا تصور می کنند اگر این کار را انجام ندهند به والیدن آنها آسیب خواهد رسید.

در واقع فکر وسواس آسیب به والیدن ، خود را به صورت عمل وسواسی یعنی ضربه زدن به اتومبیل نشان می دهد.

ممن است کودک وسواسی تمایل به داشتن تعداد مشخصی مداد داشته باشد ، برای مثال فکر می کند که حتما باید 4 مداد در کیفش داشته باشد و گرنه اعتماد به نفس لازم را برای حضور در کلاس از دست خواهد داد.

رایج ترین افکار و رفتار وسواسی کودکان و نوجوانان :

• ترس از کثیفی
• ترس از ویروس ها و میکروب ها
• نیاز به همدردی ، دلسوزی و رسیدگی
• توجه بیش از اندازه به سر و وضع خود
• اعتقاد به خوش یمن بودن اعداد ، روزها ، ساعات و …
• ترس شدید از داشتن بیماری ها و یا صدمه دیدن یکی از اعضای خانواده
• اشتغال شدید فکری درباره کارهای منزل
• داشتن ایده ها و افکار مزاحم و ناخودآگاه

 چگونه بفهمیم کودک یا نوجوان ما دچار افکار یا رفتار وسواسی شده است ؟

شناخت علائم و نشانه های این اختلال در اغلب کودکان وسواسی مشکل است زیرا بچه ها قادرند خیلی ماهرانه افکار و رفتارهای وسواس گونه ی خود را مخفی نگه دارند.

گاهی والدین توانایی کشف افکار و اعمال وسواسی آن ها را ندارند و گاهی نیز کودکان به گونه ای رفتارهای کلیشه ای خود را اجرا می کنند که اطرافیان شان تصور می کنند انجام این کارها جزء برنامه روزانه آنهاست یا این که والدین تصور می کنند که کودک آن ها بسیار تمیز و دقیق و منضبط است .

همه ما عادت های کوچکی داریم که شاید با انجام آن ها احساس راحتی و آرامش کنیم یا حتی ممکن است این عادت ها ما را از انجام کارهای مهمت تر باز دارد. یک نمونه از این کارها کنترل لامپ ها، پنجره ها ور درهای خانه قبل از خواب است یا این که ممکن است دوست داشته باشیم که همیشه چای خود را در زمان و مکان و با افراد خاصی بنوشیم.

این عادات به ما کمک می کند از استرس رزوانه دور شویم و احساس کنیم چیزی تغییر نکرده است در حال که عادتی که ممکن است ما را تسلی دهد گاهی می تواند آزاردهنده ، تحمیلی و نگران کننده باشد.

اگر میل شدید برای انجام یک رفتار یا عادت ، خیلی قوی باشد و نتوان در مقابل آن مقاومت کرد آن وقت است که می گوییم این عادت به وسواس تبدیل شده است .

به طور کلی کودکان و نوجوانانی که دچار اشتغالات ذهنی ، خشکی رفتار ، اجرای رفتارهای آئینی و سخت گیری های بیش از اندازه می شوند ،  گاه چنان از تأخیر در اعمال خود مضطرب و پریشان می شوند که تا آن کارها را انجام ندهند ، آرام نمی گیرند.

آنها در اغلب موارد قادر به کنترل رفتارهای شان نیستند ، از والدین و سایر اعضای خانواده شان می خواهند که آنان را در انجام آئین ها و مراسم افراطی وسواسی همراهی کنند.

برای مثال ممکن است کودکی که خودش و سواس مسواک زدن دارد ، از مادرش بخواهد که او نیز چندین بار دندان های خود را مسواک بزند.

به طور کلی علائمی که والدین باید نسبت به بروز آن ها حساس و هوشیار باشند تا این اختلال وسواس در کودکان شان زود تر تشخیص داده شود عبارتند از :

• آسیب دیدن پوست دست کودک بر اثر شستن مکرر دست ها
• مصرف بیش از اندازه ی صابون ، دستمال کاغذی و …
• طولانی شدن زمان استحمام
• طولانی شدن زمان ماندن در دستشویی و توالت
• افت تحصیلی ناگهانی و پایین آمدن یکباره نمرات امتحانات
• طول کشیدن بیش از اندازه مشق و تکالیف درسی
• تعریف کردن مکرر و یکنواخت درس های روزانه با استفاده از جملات مکرر
• لباس عوض کردن بیش از اندازه
• انجام مقدمات طولانی برای خوابیدن
• نگرانی برای سلامتی اعضای خانواده
• فاصله گرفتن غیر عادی از سطل های زباله در خیابان

نکاتی که والدین در قبال وسواس در کودکان و نوجوانان باید به آنها دقت کافی داشته باشند :

1. آیا افکار ، اندیشه ها ، تصورات ، احساسات و موضوعاتی موجب نگرانی ، آزار و تشویش کودک می شوند ؟
2. آیا او مرتب در حال بررسی و کنترل کردن وسایل و کارهای خود است ؟
3. آیا کودک و یا نوجوان بیش از سایر دوستان و همکلاسی هایش دست هایش را می شوید ؟
4. آیا وی مدام در حال شمردن اعداد و یا انجام دادن کارها بر طبق تعداد و شمارش خاصی است ؟ برای مثال 5 بار دست شستن ، 10 بار کنترل کیف مدرسه ، 8 بار چک کردن قفل در و …
5. آیا او کلکسیون ها و مجموعه های زیادی جمع می کند ؟
6. آیا لوازم او باید دقیقا سر حای خودشان باشند ؟
7. آیا قبل از این که به رختخواب برود ، مجبور به انجام یک سری کارهای خاص است ؟
8. آیا او وقت زیادی برای انجام کاری عادی صرف می کند ، مثل شستن دست یا لباس پوشیدن ؟
9. آیا او وقت زیادی برای انجام تکالیف مدرسه صرف می کند ؟
10. آیا او وقت زیادی برای شروع یک کار صرف می کند ؟
11. آیا کودک کارهای خود را چندبار کنترل و بررسی می کند ؟
12. آیا او نگران مرتب کردن و گذاشتن اشیا سر جای خود است ؟
13. آیا کودک رفتار خاصی را زیاد تکرار می کند ، مثل لمس کردن کلید برق یا دستگیره در ؟
14. آیا فرزند شما بیش از حد به اعداد و کلمات توجه نشان می دهد ؟
15. آیا بچه شما به نظم و تقارن خیلی اهمیت می دهد ؟

 نویسنده : خانم پرنیان قوام کارشناس ارشد روانشناسی و رئیس اداره مشاوره قوه قضائیه

منبع : مجله پیوند شماره 436

 کلمات کلیدی :

وسواس فکری چیست – علائم وسواس در کودکان – وسواس فکری در کودکان – از کجا بفهمم فرزندم وسواس دارد؟ – وسواس فرزندم