مقیاس درجه بندی چیست ؟ – شکل های مختلف مقیاس درجه بندی

مقیاس درجه بندی چیست ؟

یکی ازفنون شناخت دانش آموز که متکی بر مشاهده است، استفاده از مقیاس درجه بندی است. در مقیاس درجه بندی، خصوصیات رفتاری مشاهده شده و در فرد، مورد قضاوت قرار می گیرد و تعیین می شود که این ویژگی های مورد استفاده قرار می گیرد که تخشیص آنها، از طریق رفتارهای محسوس امکان پذیر باشد. بنابراین، مشاهده به واقعه نویسی وسرانجام به مقیاس درجه بندی منتهی می شود. در حال حاضر،مقیاس های درجه بندی نه تنها در راهنمایی و تعلیم و تربیت، بلکه در ارتش، مورد استخدامی وارتقای کارمندان، و امور صنعتی نیز جایگاه مهمی دارد.

نکاتی که در تهیه و کاربرد مقیاس درجه بندی باید رعایت شود

 اگر تهیه و تنظیم مقیاس درجه بندی، منطبق با اصول علمی صورت می گیرد و مقیاس درجه بندی، به وسیله ٔ معلمان مختلف و براساس مشاهدات دقیق تنظیم شود و سپس ازمجموع آنها نتیجه گیری شود، در شناخت دانش آموز بسیارمفید واقع می شود.

پاره ای از نکاتی که درمقیاس درجه بندی باید رعایت شود به شرح زیر است:

–ویژگی هایی که در مقیاس درجه بندی منظور می شود باید کاملاً تعریف شود تا برای کلیه ٔ افرادی که بخواهند در مورد این ویژگی ها در دانش آموز اظهار نظر کنند، معنا و مفهوم یکسانی داشته باشد. به همین دلیل لازم است قبل از توزیع و تکمیل مقیاس درجه بندی کلیه ٔ اظهار کنندگان در مورد مفهوم تمامی خصوصیات رفتاری مورد نظر، به توافق برسند و هر خصیصه به طور کامل تعریف شود. درغیر این صورت، ممکن است اظهار نظر تنظیم کنندگان مقیاس درجه بندی، مثلاً در مورد «همکاری دانش آموز»،درباره ٔ مفاهیم مختلفی باشد و به نتیجه گیری نادرستی منجرشود.

–مقیاس درجه بندی معمولاً در مورد خصوصیات رفتاری وارزیابی شخصیت دانش آموز، و درموردرفتارهای محسوس وقابل مشاهده به کار می رود.

-درجات مقیاس درجه بندی باید تعریف شوند. معمولاً مقیاس های درجه بندی به صورت پنج درجه ای تنظیم می شوند؛ زیرا تعداد درجات بیشتر، اظهارنظر را مشکل می کند و در درجات کمتر، مثلاً در مقیاس های سه درجه ای، از دقت عمل کاسته می شود.

-مقیاس درجه بندی در مورد دانش آموز، همیشه به وسیله ٔ معلم یاافراد دیگر تنظیم نمی شود.گاهی اوقات می توان از خود دانش آموز خواست که در مورد خصوصیات خویش، به اظهار نظر بپردازد و رفتارش را روی یک مقیاس، درجه بندی کند. در این گونه موارد، دانش آموز علاوه بر اینکه اطلاعاتی را در اختیار معلمان و مشاوران می گذارد، شخصاً نیز درباره ٔ خود به تفکر می پردازد و در نتیجه، در ارزیابی و شناخت خویش، پیشرفت می کند.

-بااینکه خصوصیاتی که در مقیاس درجه بندی منظور می شوند، از قبیل همکاری، اعتماد به نفس، صداقت، رهبری و غیره، اغلب کیفی هستند، با این حال در مقیاس درجه بندی که معلمان با مشاوران، درجه ٔ هر ویژگی را در مقیاس مشخص می کنند، این ویژگی ها به صورت کمّی در می آیند؛ به همین دلیل، لازم است در تعیین درجه های مورد نظر، دقت کامل به عمل آید.

-چون دردرجه بندی رفتار، ممکن است درجه بندی کنندگان به شرحی که در سطرهای بعد خواهد آمد، دچار خطاهایی شوند، لازم است در تنظیم مقیاس درجه بندی، به معلمان و مشاوران آموزش لازم داده شود تا به میزان زیادی از ارتکاب این خطاها مصون بمانند. به علاوه، لازم است آنها ضمن مقایسه ٔ نتایج مقیاس درجه بندی با سایر اطلاعاتی که از فنون دیگر به دست آمده است وبا توجه به احتمال وقوع خطا،مقیاس درجه بندی را در راهنمایی مورد استفاده قرار دهند.

شکل های مختلف مقیاس درجه بندی

 مقیاس درجه بندی، به شکل های مختلفی تهیه می شود و مورد استفاده قرار می گیرد. مقیاس درجه بندی از نظر کلی به دو دسته تقسیم می شود:

1-بااینکه یکی از اصول کلی درتهیه ٔ مقیاس درجه بندی آن است که درتعریف درجات، از استعمال کلماتی نظیر «متوسط»، «خیلی» و «بعضی» که برای درجه بندی کنندگان مختلف، معنای متفاوتی دارد، پرهیز شود، با این حال به علت سهولت تهیه ٔ آن ،یکی از روش های معمول آن است که مقیاس با درجاتی به صورت «عالی»، «خوب»، «متوسط»، «بد»و«خیلی بد» درجه بندی وبه شکل زیرتنظیم می شود:

در این شکل، اظهار نظرکننده، در مورد هر رفتار دانش آموز مورد نظر، درجه‌ی مورد نظرش را علامت می زند. البته عیب این روش آن است که مفاهیم درجات، مبهم هستندو برای اظهار نظرکنندگان مختلف، معانی متفاوتی دارند و تا حد امکان نباید این شکل از مقیاس درجه بندی را به کار برد.

جدول

2-درنوع دیگر مقیاس درجه بندی، درجات هر خصوصیت تعریف می شوند. این نوع درجه بندی، خود دارای اشکال متفاوتی به شرح زیراست:

مقیاس درجه بندی جدولی

در مقیاس درجه بندی جدولی، درجات هر خصوصیت، در جدولی مشابه فرم زیر، تعریف می شوند.

حسن این طریقه این است که هر درجه، به صورت رفتار واقعی تعریف می شود و اظهار نظر کننده می تواند رفتار دانش آموز را با دردجات ذکر شده، تطبیق دهد واظهار نظر کند.

مقیاس درجه بندی نموداری

نوع دیگر مشابه مقیاس درجه بندی جدولی است، ولی فرم ارائه آن به صورت نمودار است؛

مانند نمونه ٔ زیر:

در این صورت اظهار کننده، روی یکی از درجات پایین آنها را علامت می زند.

مقیاس درجه بندی توصیفی

در شکل دیگر مقیاس درجه بندی، ویژگی های مورد نظر ودرجات آنها،با عبارت هایی که زیر هم نوشته می شوند تعریف می شوند و اظهار نظر کننده، درجه ای را که با دانش آموزدر مورد نظر انطباق دارد ،علامت میزند:

میزان علاقه وی به رهبری چه اندازه است؟

-از قبول رهبر ی خودداری می کند.

-ترجیح می دهد رهبر گروه نباشد.

-اگر از او بخواهند، رهبری را می پذیرد.

-گاهی از قبول رهبری خودداری می کند.

-به صورتی فعال، خواستار نقش رهبری است.

مقیاس درجه بندی مبتنی بر نمره گذاری

در این شکل، هر یک از درجات ،به صورت یک عدد نشان داده می شود. و مفهوم اعداد مشخص می شود. مثلاً میزان کار وکوشش را در فرد می توان به صورت پنج عدد نمایش داد: بدین ترتیب که عدد یک، معنای «تنبل» و عدد دو، مفهوم«فاقد پشتکار» عدد سه «کوشش در حدانتظار»، عدد چهار«سعی و کوشش بیش از حدانتظار» و سرانجام عدد پنج «اشتیاق بیش از اندازه به سعی و کوشش» را مشخص می کند. در این صورت، مقیاس به صورت زیر نشان داده می شود:

برای دستیابی به هدف، تا چه اندازه کوشش به خرج می دهد؟

1-

2-

3-

4-

5-

یکی از محاسن این روش آن است که اگر رفتاری به وسیله ٔ چند نفر درجه بندی شود، می توان با استفاده از اعداد درجه بندی شده، معدل آنها را محاسبه کرد وآن را به صورت یک ملاک عینی، مورد توجه قرار داد.

مقیاس درجه بندی مقایسه ای

در این نوع مقیاس، درجه بندی کننده، افراد را به رفتار مورد نظر، ارزیابی می کند و رتبه ٔ هر یک را در گروه مشخص می سازد؛ مثلاً اگر بخواهیم در یک گروه 10نفری افراد گروه را از جهت میزان کار و کوشش بسنجیم، در مقیاس درجه بندی مقایسه ای، رتبهٔ  هر یک را مشخص می سازیم و آنها را از نظر میان کار و کوشش، به ترتیب مشخص می کنیم، به نحوی که نفراول و دوم و… و دهم پشت سر هم قرار بگیرند.

خطاهای درجه بندی رفتار

 

در کاربرد مقیاس های درجه بندی رفتار، ممکن است درجه بندی کنندگان دچار خطا شوند. خطاهایی که احتمال دارد در این زمینه روی دهد، به شرح زیر است:

1-خطاهای هاله ای:

در خطاهای هاله ای، درجه بندی کننده تحت تاثیر یک خصوصیت، خصوصیات دیگر فرد را درجه بندی می کند، به عنوان مثال، معلم ریاضی ممکن است دانش آموزی را که در ریاضی قوی است، از نظر خصوصیات شخصیتی نیز دردرجات بالاتر قرار دهد. برای جلوگیری از این خطا، راه هایی وجود دارند که عبارتند از :

-هر نوبت، یکی از خصوصیات دانش آموز  درجه بندی شود، و مقیاسی که خصوصیات مختلف در آن گنجانیده شده، در اختیار درجه بندی کنندگان قرار نگیرد.

-در فرم مقیاس درجه بندی، در تمام خصوصیات مطرح شده، دو حد مطلوب و نامطلوب مطرح شده، (یا حداکثر افراط و حداکثر تفریط)، در یک جهت قرار نگیرد.به عنوان مثال، زمانی درجه ‌ٔ‌ عالی در سمت راست وزمانی دیگر، در سمت چپ فرم منظور شود.

-برای جلوگیری از خطای هاله ای، استفاده از روش مقایسه ای مفید است.بنابراین در مواردی که احتمال خطای هاله ای وجود دارد، از مقیاس درجه بندی مقایسه ای استفاده شود.

2-خطای گرایش به مرکز:

در این خطا، فرد درجه بندی کننده به علت گرایش به حدوسط، دانش آموزان را بیشتر در حد متوسط، درجه بندی می کند به علت آنکه آنکه شخص ممکن است برای تعیین تفاوت ها به خود زحمت ندهدیا از اینکه افراد را به صورت ضعیف و قو ی درجه بندی کند، احساس نارضایتی کند، جلوگیری از این خطا تا حدودی مشکل است. راه هایی که برای پیش گیری از این خطا به نظر می رسد، به شرح زیر است:

مقیاس درجه بندی باید طوری تهیه شود که در درجات بالا و  پایین ، عبارت هایی که دو حد افراط  و تفریط را توصیف میکند ،گنجانده نشود ؛ مثلاً اگر کلمه ها یا عبارت هایی که گویای خیلی ضعیف یا بسیار عالی هستند ، استفاده نشود .

-در تعیین درجات، فواصل مساوی درنظر گرفته نشود. در این مورد بهتر است فاصله ی درجه های انتهایی از هم کمتر، و فاصله ٔ درجات وسط از هم، بیشتر باشد.

3-خطای نرمش و ارفاق:

این احتمال وجود داردکه درجه بندی کننده ای، افرادی را که درجه بندی را می کند، با نظر ارفاق، بالاتر از حدلازم قرار دهد. دراین مورد، توصیه می شود که برای جلوگیری از خطا، مقیاسی که تهیه می شود، دارای یک درجه ٔ نامطلوب و تعدادی درجه ٔ مطلوب باشد.

4-خطای تعصب شخصی:

زمانی که درجه بندی کننده به علت تعصبات شخصی، فرد مورد بررسی را خیلی بالا یا خیلی پایین درجه بندی کند، خطای تعصب شخصی مطرح می شود. در این موارد، لازم است به درجه بندی کنندگان تعلیمات لازم داده شود، به نحوی که درموقع اظهارنظر، عوامل تشکیل دهنده ی خصوصیتی را که می خواهند درجه بندی کنند، به تنهایی در نظر بگیرند ونمره گذاری کنند ومعدل این نمره ها را ملاک اظهار نظرخود قرار دهند به علاوه، سعی کنند در زمان درجه بندی، تعصبات خود را کنار بگذارند.

5-خطای تقریب:

هر گاه درمقیاس درجه بندی رفتار، فواصل درجات کم باشد، ممکن است فرد درجه بندی کننده به تقریب متوسل شود ویکی از درجات را علامت بزند. برای جلوگیری از این خطا، بهتر است فواصل درجات، خیلی کم در نظر گرفته نشود.

6-خطای تناقض:

خطای تناقض زمانی پیش می آید که درجه بندی کننده، رفتار فرد مورد نظر را درجهت مخالف تصورات شخصی خود درجه بندی کند. مثلاً کسی که به وقت شناسی اهمیت می دهد، ممکن است دانش آموزی را که دیر به کلاس می آید، به لحاظ رعایت مقررات، در درجات پایین قرار دهد. این خطا، از جهاتی مشابه خطای هاله ای و تعصب شخصی است و برای جلوگیری ازوقوع این خطا، می توان از راه های مطرح شده در مورد این خطاها استفاده کرد. فرق خطای هاله ای با خطای تناقض آن است که خطای هاله ای، به علت وجود یک خصوصیت بارز در دانش آموز به وقوع می پیوندد و حال آنکه در خطای تناقض، علت ایجاد خطا، ادراک شخصی، درجه بندی کننده است؛ و فرق خطای تناقض و است و موارد بیشتری را در بر می گیرد، در حالی که خطای تناقض تا حدودی قابل توجیه است و درموارد محدودی اعمال می شود. مثلاً کسی که به علت تعصبات خاص، دختران را در درجاتی پایین تر از پسران قرار می دهد، با کسی که به علت ارزش دادنخود به وقت شناسی، دانش آموز را به لحاظ رعایت مقررات دردرجه ٔ پایین قرار می دهد ولی در موارد دیگر، این خطا را مرتکب نمی شود، متفاوت است. حالت اول، خطای تعصب شخصی و حالت دوم، خطای تناقض است.

7-خطای منطقی یا کلامی:

هر گاه خطای درجه بندی، به تفاوت معنا و مفهوم کلمات و خصوصیات مربوط باشد، خطای انجام شده خطای منطقی یا کلامی نامیده می شود، مثلاً اگر در نظر معلم، مفهوم «با انضباط » با«ساکت بودن» یکی باشد، در این صورت معلم دانش آموزساکت را به لحاظ انضباط، در درجه ٔ بالا درجه بندی خواهد کرد. برای جلوگیری از این خطا، باید قبل از درجه بندی، خصوصیات ورفتارها کاملاً تعریف شوند و درجه بندی کنندگان در مورد معنا و مفهوم خصوصیات توافق کنند و وحدت نظر پیدا کنند تا بتوانند به گونه ای هماهنگ با هم، عمل کنند.

تعبیر و تفسیر نتایج حاصل از مقیاس درجه بندی

چون اساس مقیاس درجه بندی، بر مشاهده استوار است، به همین دلیل اگر مشاهده، منطبق با اصول علمی انجام نگرفته باشد، و همچنین اگر برای تنظیم مقیاس درجه بندی، وقت کافی صرف نشده یا سایر اصول مربوط رعایت نشده باشد، نتایج حاصل از مقیاس درجه بندی نادرست خواهد بود. بنابراین، اولاً تعبیر و تفسیر نتایج به دست آمده از مقیاس درجه بندی، باید با توجه به موارد مذکور و با در نظر گرفتن خطاهای درجه بندی، انجام گیرد. ثانیاً اطلاعات به دست آمده از مقیاس درجه بندی، با اطلاعات به دست آمده از سایر فنون، مقایسه شود و بر اساس نتایج کلی، داوری صورت بگیرد. ضمناً، درصورتی که درمقیاس درجه بندی، نظر تمام یا اکثریت اظهار نظر کنندگان، تقریباً یکسان باشد،اظهار نظر اکثریت، نتیجه ای قابل اطمینان خواهد بود. ولی اگر در نظرها، پراکندگی و اختلاف عقیده وجود داشته باشد، به طوری که نتوان به اکثریتی قاطع رسید، می توان نتیجه گرفت که احتمالاً شرایط لازم برای استفاده از مقیاس درجه بندی فراهم نبوده، یا آنکه اصول آن رعایت نشده است. در این گونه موارد، مقیاس درجه بندی در زمینه ٔ شناخت دانش آموز، کمکی به ما نمی کند و برای شناخت دانش آموز باید از دیگر فنون ارزیابی استفاده شود.

 بازگشت به فهرست اولیه اصول و فنون راهنمایی و مشاوره

مهکام مجله اینترنتی آموزش خانواده سبز ایرانی