مشاوره و راهنمایی در اسلام-وظایف مشاور و مراجع

هدف های مشاوره و راهنمایی در اسلام

 در مشاوره و راهنمایی در اسلام علاوه بر یاری گرفتن در حل مشکل یا دست یافتن به نظریاتی بهتر در مسائل مختلف، هدف های دیگری نیز مورد نظر است که به اهم آنها اشاره می شود:

1-استفاده از تأیید وحمایت دیگران.

2-جلوگیری از انتقادات دیگران در صورت عدم موفقیت

3-شناسایی افراد صاحبنظر و مؤمن

4-رشد فکری مردم

5- احترام به نظرات افراد و احتراز از استبداد رأی

6- ایجاد این فکر که استفاده از نظرات دیگران، عیب و عار نیست تا در نتیجه، این امر در تمام شئون جامعه تعمیم یابد.

مشاوره  پیامبر اکرم‌(ص) و سایر معصومین (ع) با امت، با هدف های متفاوتی صورت می گیرد که اهمّ آنها، احترام گذاشتن و شخصیت دادن به امت، ارائه نظریات صائب به آنان، تأسّی امت در زمینهٔ انجام مشاره، و از همه مهم تر ایجاد رشد فکری در مردم است. در مورد ایجاد رشد و کمالِ منتج از مشاوره، در کتاب مجمع البیان (9/33) در تفسیر آیه36 سوره شورا از پیامبر (ص) نقل است که فرمود:

«مَا مِنْ رَجُلٍ یشَاوِرَ اَحَداً اِلاَّهُدِیَ اِلَی الرُّشْدِ»

«کسی نیست که با دیگران مشورت کند و به سوی رشدو کمال هدایت نشود».

موارد شور و مشورت ( مشاوره ) 

حضرت پیامبر (ص) د رمورد وضع قانون، به هیچ وجه از مسلمانان نظر نمی خواست زیرا در اسلام، وضع قانون منحصراً با خداوند است. آنچه حضرت رسول (ص) به مشاوره می گذاشت و از نظرات دیگران استفاده می کرد، طرز اجرای قوانین الهی بود. براساس همین سیره بود که هرگاه پیامبر(ص) مطلبی را برای صحابه بیان می فرمود، آنان می پرسیدند که این حکم خداست یا خیر. آنان در صورتی اظهار نظر می کردند که حضرت می فرمود: «خیر، حکم خدا نیست و شما می توانید درباره ٔ آن نظر خود را اعلام کنید» یا «اگر حکم خدا است در موردش روش اجرای آن نظرهای خود را بیان دارید» که در این صورت، صحابه اظهار نظر می کردند. با توجه به این مطلب، سنت نبی اکرم(ص) در مورد شور، به شرح زیر خلاصه می شود:

1-صحابه ٔ پیغمبر در مورد احکام صریح الهی به هیچ وجه به اظهار نظر نمی پرداختند و همیشه مطیع حکم خدا بودند.

2-مشاوره در مورد چگونگی انجام دادن امور براساس معیارهای اسلامی و حل وفصل مسائل اجتماعی، پذیرفته می شد و به اجرا در می آمد.

3-بعد از انجام دادن مشاوره و اخذ تصمیم و اعلام فرمان از جانب رسول خدا (ص)، همه خود را موظف به اجرای کامل آن می دانستند.

4-پیغمبر (ص) درمورد تکالیفی که به وسیله وحی معین شده بود، با هیچ کس مشورت نمی کرد. او هر گونه جرح و تعدیل یا تصرف در آنها را در حوزه ٔ اختیارات خود نمی دانست، و مطیع و فرمانبردار اوامر خداوندی بود.

5-پیغمبر (ص) در مواردی که احتمال می رفت بر اساس نظرات مشورتی یا به هر صورت دیگر، حکم الهی نقض شود، هیچ گونه سازشی نمی کرد و به هر صورت ممکن، از اجرای آنها جلوگیری می کرد.

با توجه به موارد شور در اسلام می توان چنین نتیجه گرفت که زمانی مشاوره مطرح می شود که موضوع مورد مشاوره، با مبانی و اصول مصول و قوانین اجتماعی و آیین نامه های جاری مؤسسات در تضاد نباشد، در غیر این صورت، هدف مشاوره آماده ساختن مراجع برای پذیرفتن آنها است.

وظایف و دستورالعمل مشاوران از دیدگاه اسلام

 مشاوران باید در مشاوره اصولی را رعایت کنند که هدف آنها، رشد و مراجع و راهنمایی او در جهت خیر و صلاح باشد، بنابراین در مشاوره هر گونه تخطی از اصول مذکور که سرانجام به راه های انحرافی یا ضلالت و گمراهی مراجع منتهی شود، مجاز نیست. پاره ای از اصول مورد نظر به شرح زیر است:

1-اگر مشاوره با وجود پیدا کردن جهت رشد، مراجع، اورا عمداً به راهی دیگر هدایت کند، به او خیانت کرده است. چنین مشاوری به وظیفه ٔ خود عمل نکرده ومرتب گناه می شود. مشاور چون مورد اعتماد مرجع قرار می گیرد، باید در مشاوره نظری بدهد که اگرخود جای مراجع قرار می‌گرفت، برای حل مشکلش، همان نظر را انجام می داد. در این مورد به ذکر چند حدیث از امام علی (ع) می پردازیم.

-خِیانَهُ الْمُسْتَسْلِمِ وَ المُسْتَثِیر مِنْ اَفظَعِ الاُمُورِ وَاَعظَمِ الشُّرو رِ وَ مَوْجِبِ عَذَابِ السَّعِیر.

خیانتِ کسی که مردم کارشان را به او واگذار می کنند و ازاو نظر خواهی می‌کنند، از شدید ترین کارها و بزرگ ترین شرها و پدیدآورنده ٔ عذاب آتش سوزان است.(غرالحکم، 3/454)

2-امام صادق (ع): درمشاوره ولو بادشمن، باید بی طرفی و امانت رعایت شود.

اِعلَمْ اَنَّ ضَارِبَ عَلِیًّ (ع) بالسَّیفِ وَقَاتَلَهُ لَوِ أئْتَمِنَی وَ اَسْتَنْصَحَنِی وَ اسْتَشَارَنیِ ثُمَّ قَبِلْتُ ذلِکَ مِنهُ لَاَدَّیتُ اِلَیهِ الاَمانَةُ.

بدان اکر ضارب علی (ع) و قاتل او مرا امین شمارد و از من پند خیرخواهانه و نظر طلب کند. در صورتی که این درخواست را بپذیرم، در این کار حتما امانت را نسبت به اورعایت خواهم کرد. (تحف العقول، ص 274)

3- در مشاوره، مشاور باید کمال سعی و کوشش خود رادر جهت ارائه نظر به خرج دهد و زمانی رأی خود را به مراجع عرضه کند که به منظور یافتن نظرصحیح و مناسب، کوشش فکری فراوان کرده باشد.

امام صادق (ع) قال لقمان لابنه:اذا سافرت مع قوم، فاکثر استشارتک ایاهم فی امرک و امور هم… و اذا استشهدوک علی الحق فاشهد لهم و اجهد رأیک لهم اذا استشاروک ثم لاتعزم حتی تثبت وتنظر و لا تجب فی مشوره حتی تقوم فیها و تقعذو تنام و تاکل و تصل و انت مستعمل فکرک و حکمتک فی مشورته. فان من لم یمحض النصیحه لمن استشاره سلبه الله تبارک و تعالی رایه و نزع الله عنه الامانه.

لقمان به پسرش گفت: هرگاه با کسانی مسافرت کردی، پس با آنها در کار خویش و کار خودشان بسیار مشورت کن… و هرگاه از تو برای حتی شهادت خواستند، پس شهادت بده و هر گاه با تو در کاری مشورت کردند و نظرت را خواستند، کوشش فکری فراوانی کن تا نظر و رأی صحیح را بیابی. سپس تصمیم به ارائه نظر خود نگیر مگر آن که مسأله برای خودت کاملاً ثابت و قطعی شده و در آن دقت نظر کافی و وافی کرده باشی، و به مشورتی جواب نده مگر آنکه در آن موضوع ایستاده باشی، نشسته باشی، خوابیده باشی، خورده باشی، و نمازگزارده باشی، در حالی که فکر و اندیشه ی حکیمانه خویش را در اطراف موضوع به کار گرفته و در این مدت مستمراً (در یافتن راه حل درست) اندیشیده باشی، همانا کسی که خیر خواهی و نصحیت خود را برای کسیکه با او مشورت می کند کاملاًخالص و بی شائبه نکرده باشد، خداوند تبارک و تعالی رأی خودش را از اوسلب می کند و امانت خویش را از او پس می گیرد. (الحیوه، به نقل از اصول کافی، 8/348)

4-مشاوره نباید خود در مقام رأی و تدبیر بالاتر از همه بداند. اوباید از ارائه فکر نسنجیده بپرهیزد و از اظهار نظر برای افراد خودرأی، احمق، متلون و لجوج خودداری کند (مگر زمانی که آنها برای پذیرش و انجام نظر ارائه شده آمادگی لازم را داشته باشند). او همچنین باید در راهنمایی، مصلحت را در نظر بگیرد حتی اگر مطابق میل مراجع نباشد.

امام صادق (ع):

لاتکونن اول مشیر وایاک والرای الفطیر، و تحنب ارتجال الکلام، و لاتشرعلی مستبد برایه و لا علی وغد و لا علی متلون، و لا علی لجوج، و خف الله فی موافقه هوی المستشیر. فان التماس موافقته لوم. و سوءالاسماع منه خیانه.

مبادا اول مشیر باشی(خود را در مقام رأی و تدبیر وسیاست، بالاتر از همه و بی نیاز از تعقل بدانی)، بر حذر باش از اظهار نظر خام و نسجنیده و از کلام نسنجیده و از کلام نیندیشیده و بدون آمادگی و تأمل، دوری کن و به آدم خودرأی نظر مده (فایده ای ندارد. گوش نمی کند) و نه به ضعیف العقل احمق و نه به آدم چند رنگ (متلون المزاج) و نه به لجوج خیره سر، و از خدا بترس در موافقت کردن با دلخواه کسی که با تو مشورت می کند (مصلحت را در نظر بگیر). همانا طلب کردن موافقت او (درمشورت) نشانه ی پستی است و بد گوش کردن به (گفتار ) او، خیانت است. (بحار الانوار، 75/104 از«الدره الباهره»)

5- مشاوره باید در صورتی که خود از حل مشکل وارائه نظردر مورد مراجع عاجز است. او رابه فرد صاحبنظر و متخصص مربوط ارجاع دهد.

امام زین العابدین (ع):

و اما حق المستشیر، فان حضرک له وجه رأی جهدت له فی النصیحه و أشرت علیه بما تعلم انک لو کنت مکانه عملت به و ذالک لیکن منک فی رحمه و لین، فان اللین یونس الوحشه و ان الغلظ یوحش موضع الانس و ان لم یحضرک له رأی و عرفت له من تثق برایه و ترضی به لنفسک دللته علیه و ارشدته الیه فکنت لم تاله خیراً و لم تدخره نصحاً، و لا حول و لا قوه الا بالله.

حق مشورت کننده این است که اگر رأی صحیحی دارد در خیرخواهی اش بکوشی و کاریرا به او بنمایی که اگر تو به جای او بودی، می کردی، البته با مهربانی. که نرمش، رمیدن را بزداید و خشونت، رسیدن بیفزاید، و اگر رأی و نظری نداری، ولی کسی را سراغ داری که به رأیش اعتماد داری و اورا (در صورتی که خودت مشکلی داشته باشی، به عنوان مشاور) می پسندی، به وی معرفی و راهنمایی کن تا در خیرخواهی و نصیحتش کوتاهی و فروگذاری نکرده باشی و (البته) هیچ دگرگونی و نیرویی جز از جانب خدا (با توسل به او) مقدور نیست.

(رساله حقوق امام سجاد، ند39 و 40)

6- مشاور باید مراجع را بپذیرد و او را راهنمایی کند. رسول اکرم (ص):

اذا استشار احدکم اخاه فلیشر علیه.

هر گاه کسی از شما از برادرش مشورت بخواهد باید او را راهنمایی کند.

(تفسیرابن کثیر، 1/420؛سنن ابن ماجد، 2/1233)

وظایف مراجع در مشاوره از دیدگاه اسلام 

 1-مشورت با خدا:

مراجع قبل از هر کس باید درکارها باخدا مشورت کند. در مورد چگونگی مشورت با خدا حدیثی از حضرت پیغمبر (ص) نقل می کنیم:

«اذا اراد احدکم امراً فلا یشاور فیه احدا حتی یبدء فیشاورالله عزوجل».

وقتی می خواهید مشورت کنید اول با خدا مشورت کنید بعد با بنده خدا.

«فقیل له ما مشاوره الله عزو جل».

به پیغمبر اکرم(ص) عرض شد مشورت با خدا یعنی چه؟

قا: «یستخیرالله فیه اولا.»

یعنی وقتی کسی می خواهد مشورت کند ابتدا از خدا طلب خیر کند. بگوید خدایا خیر مرا پیش بیاور، خدایا آن گونه که صلاح و خیر من است بر مغز مشاور من تجلی کن؛ آن چیزی را که سعادت من است، بر قلب شخص مشاور من نازل کن.

انسان باید در مشورت چنین حالاتی داشته باشد. اول از خدا را بخواهد که این مشاور خوب بفهمد و خوب نظر بدهد.

«ثم یشاور فیه فانه اذا بدأ بالله اجری الله تعالی له الخیر علی لسان من شاء من الحق.»

وقتی که انسان از خدا طلب خیر کند، خداوند چیزی را بر زبان او جاری می کند که درست بفهمد.

2-گزینش مشاور به کار بستن نظرات او:

مراجع باید ابتدا مشاور مورد نظر خود را انتخاب کند و از او راهنمایی بخواهد. پس از برگزیدن مشاور، به هیچ وجه سزاوار نیست که مراجع به رأی و نظر اوبی اعتنایی کند یا او را پس از انجام مشاوره، به عدم صلاحیت یا امور دیگری متهم سازد.

چنین روشی جز اتلاف وقت برای طرفین، وخسران و پشیمانی، حاصلی نخواهد داشت.

حدیث های زیر، حاکی از عواقب سوء عدم توجه به نظر مشاور است:

نبی اکرم (ص):

«الحرم مشاوره ذوی الرای و اتباعهم »

دور اندیشی مستلزم مشورت کردن با صاحبان اندیشه و پیروی کردن ازآنها است. (بحارالانوار، 75/100)

و اذا شاورت من یصدقه قلبک فلاتخالفه فیما یشیر به علیک و ان کان بخلاف مرادک فان النفس تجمع من قبول الحق و خلافها عندالحقائق ابین.

هر گاه با کسی که قلبت (صلاحیت) او را تصدیق می کند مشورت کردی، پس در آنجا تورا راهنمایی کرده با او مخالفت نکن، اگر چه بر خلاف خواسته و میل خودت باشد. همانا نفس در قبول حق، بسیار سرکش و به هنگام روشن شدن حقایق مخالفت کننده است.

(بحارالانوار، 75/103؛ مصباح الشریعه، 315)

3-مسئولیت مراجع در تصمیم گیری:

یکی دیگر از اصولی که باید بدان توجه داشت آن است که در مشاوره حق تصمیم گیری با مراجع است و این امر در آیه ی شریفه «وشاورهم فی الامر فاذا عزمت فتوکل علی الله» نیز کاملاًتصریح شده است. در آیه مذکور خداوند تبارک و تعالی می فرماید:

ای پیامبر، در کارها با مسلمانان مشورت کن و چون تصمیم گرفتی، بر خدا توکل کن (و انجام ده).

در این آیه، حق تصمیم گیری به عهده ی خود رسول خدا واگذار شده است.

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان(18/65)، آیه ی فوق را از نظرمعنایی نزدیک به آیه ی زیر دانسته اند:

«فبشر عبادالذین یستمعون القول فیبعون احسنه اولئک الذین هدیهم الله و اولئک هم اولوالالباب».

پس بندگان مراکه سخن را شنوند و نیکوترش را پیروی کنند بشارت ده، اینان همان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده است و آنان خردمندانند.

بنابراین یکی دیگر از وظایف مراجع در قبال مشاور یا مشاوران مختلف آن است که به سخنان آنان گوش دهد و از بهترین آنها تبعیت کند.

حق تصمیم گیری مراجع در مشاوره، از این دیدگاه که فرد در قبال اعمال خویش شخصا مسئول است، نیز قابل توجیه است. تحمیل عقیده از طرف مشاور، یا برگزیدن راه حلی برای مشکل مراجع، با توجه به اینکه مشاور نمی تواند مسئولیت عواقب آن را به عهده بگیرد مجاز نیست آیات زیر را نشانگر آن است که افراد در قبال اعمال خویش شخصاً مسئولند و نتیجه ی رفتار و کردار خود را دریافت می کنند.

«کل نفس بما کسبت رهینه»

هر انسانی در گرو اعمال خویشتن است.        (سوره المدثر، آیه 38)

برای آدمی جز حاصل کوشش او پاداشی نیست، همانا انسان پاداش سعی و عمل خود را بزودی خواهد دید.                   (سوره النجم، آیه 29)

«ولاتزر وازره اخری»

کسی بار دیگری را به دوش نمی گیرد.                              (سوره انعام، آیه 164)

4- بیان تمام وقایع و حقایق بدون مخفی کاری :

مراجع باید کلیه اطلاعاتی را که در زمینه ی حل مشکلش دارد، برای مشاور بیان کند زیرا چنانچه مطلبی را پوشیده نگه دارد و کتمان کند، کمک به حل مشکلش محدود می شود. در این مورد می توان برای مراجع این حدیث را توجیه و تفسیر کرد:

حضرت علی (ع) درباره ی مراجعه به طبیب که کارش قابل مقایسه با کار مشاور است. فرموده است: «من کتم الاطباء خان بدنه»

کسی که ناخوشی خودرا از پزشک پنهان کند به بدن خود خیانت کرده است. (غررالحکم، 662)

بازگشت به فهرست کلی اصول و فنون راهنمایی و مشاوره

مهکام مجله اینترنتی آموزش خانواده سبز ایرانی