غربالگری در دوران بارداری-دانستنی های دوران بارداری

غربالگری در دوران بارداری

اگر دوران بارداری را به سه بخش سه ماهه تقسیم کنیم ، سه ماهه اول بارداری از اهمیت ویژه ­ی برخوردار است و در این دوران با انجام برخی غربالگری­ ها می­توان بعضی از بیماری­ها را در جنین زودتر شناسایی کرد.

غربالگری در دوران بارداری چیست؟

غربالگری به آزمایشی می­گویند که بیماری را در افرادی بدون نشانه و علامت بیماری شناسایی می­کند، مقصود از غربالگری قبل از بارداری، حین بارداری و پس از تولد نوزاد، شناسایی زودرس یک بیماری در بین مادران باردار و نوزادان تازه متولد شده است تا با تشخیص زودرس از پیشرفت و عوارض احتمالی بیماری در مادر و نوزاد پیشگیری شود. در این آزمایش­ ها و تست ها وضعیت سلامت مادر و روند رشد جنین ارزیابی می­گردد.

1- غربالگری سه ماهه اول (هفته 5 تا 12 بارداری)

الف) سونوگرافی: در سه ماهه اول جهت تعیین تاریخ دقیق بارداری، تعیین تعداد جنین­ها، شناسایی ساختمان جفت، تشخیص سقط جنین صوررت می­گیرد.

ب) آزمایش خون: جهت شمارش گلبول­های سفید، قرمز، میزان هموگلوبین خون انجام می­شود با این آزمایش احتمال کم خونی فرد بررسی می­گردد. سنجش پلاکت خون (پلاکت یکی از اجزای خون است و مسئولیت لخته شدن خون را به عهده دارد). در برخی از مادران و زنان باردار با پیشرفت حاملگی، کاهش پلاکت خون ایجاد می­شود که اگر بررسی نشود، در موقع زایمان با خطر خونریزی شدید همراه است.

ب) قند خون ناشتا

ت) میزان اسید اوریک، اوره و کراتینین خون: این بررسی عملکرد کلیه را می­سنجد.

ت) تست انعقادی: بررسی مدت زمان لخته شدن خون

ج) تست ایدز، هپاتیت، سفلیس. این سه عامل عفونی از راه­های مختلف از جمله تماس جنسی منتقل می­شوند و در صورت ابتلاء مادر به جنین نیز منتقل شده و روی جنین اثرات سوء می­گذارد. سفلیس در مراحل نخست به راحتی درمان پذیر است.

در مورد هپاتیت نیز در صورت مثبت بودن جهت جلوگیری از انتقال به جنین باید به محض تولد از ایمونوگلوبین مخصوص جهت نوزاد استفاده نمود. جهت بیماری ایدز هنوز درمانی وجود ندارد و از راه جفت به جنین منتقل می­گردد. مادر صورت آگاهی از ابتلابه هر یک از این عفونت­ های سه گانه باید بلافاصله پزشک خود را مطلع سازد.

ح) آزمایش ادرار و کشت ادرار: در زمان بارداری از اهمیت خاصی برخوردار است. زیر بیشتر خانم­ها حداقل یک بار در این دوران، دچار عفونت ادراری می­شوند و در صورتی که درمان کافی و مؤثر صورت نپذیرد و عفونت ادامه یابد منجر به زایمان زودرس می­گردد.

د) تست تحمل گلوکز: در صورتی که مادر، وزن بالایی داشت یا سن او بالای 35 سال بود یا سابقه بیش از یکبار سقط یا سابقه تولد نوزاد با وزن بالای چهار کیلوگرم و یا مرده زایی و از طرفی سابقه دیابت در خانواده وجود داشته باشد علاوه بر قند خون ناشتا، قند خون یک ساعت پس از مصرف گلوکز اندازه ­گیری می­شود.

ذ) سنجش گروه خون و آرهاش خون: خون افراد شامل چهار گروه AB، O، B، A است و از نظر آرهاش به دو گروه مثبت و منفی تقسیم می­شوند اگر خانمی با آرهاش خون منفی با مردی با آرهاش خون مثبت ازدواج کند، در دوران بارداری احتمال بروز حساسیت در مادر و پیدایش عوارض در جنین مثل زردی خطرناک، کم خونی و آسیب مغزی وجود دارد.

لذا جهت پیشگیری از این عوارض، تزریق آمپول روگام در هفته ­های اول بارداری (در صورت وجود خونریزی در مادر) و نیز در هفته 28 تا 30 بارداری، صورت می­گیرد و نیز این تزریق در نوزاد با آرهاش مثبت (که مادرانی آرهاش منفی دارد) بلافاصله پس از تولد انجام می­شود.

ر) تست کومبس غیر مستقیم: این تست نشان می­دهد که آیا مادری که گروه خون منفی دارد نسبت به گروه خون مثبت همسرش حساسیت پیدا کرده است یا نه، در صورت منفی بودن، آمپول روگام تزریق می­شود و در غیر این صورت تزریق آمپول سودی به حال مادر ندارد.

ز) تست تیروئید: برای تشخیص کم کاری تیروئید در مادر که در صورت عدم درمان ممکن است منجر به کندذهنی در نوزاد گردد.

س) تست خون جهت غربالگری سندروم داون (منگولیسم): که در هفته­ ی 11 تا 13 حاملگی انجام می­شود و همزمان سونوگرافی دقیق جنین جهت اندازه ­گیری ضخامت پشت گردن و استخوان بینی صورت می­گیرد و به این ترتیب 75 تا 90 درصد کودکان دارای سندروم داون (عقب ماندگی ذهنی نوزاد و کودک)  تشخیص داده می­شوند.

در موارد مشکوک، پزشک مشاور ژنتیک قبل از اعلام تشخیص قطعی و ایجاد اضطراب در مادر، آزمایشات کامل­ تری در سه ماهه دوم بارداری و حاملگی انجام می­دهد. (سندروم داون یک نوع ناهنجاری کروموزمی است که سبب ابتلاء نوزاد به معلولیت ذهنی می­شود).

تست غربالگری سندروم داون در گذشته فقط برای مادران بالای 35 سال انجام می­شد اما در حال حاضر برای همه مادران توصیه می­شود.

ش) تست ناقلی برای مادر:

در صورتی که پدر، ناقل یک بیماری ارثی مغلوب شناخته شده است «تست ناقلی» برای مادر انجام می­شود، «فرد ناقل» کسی است که یک ژن سالم و یک ژن معیوب دارد بنابراین خودش سالم است ولی می­تواند بیماری خطرناکی را به فرزندش انتقال دهد.

در ایران تست ناقلی در مورد تالاسمی انجام می­شود و در مورد سایر بیماری­ها در صورت وجود سابقه خانوادگی به درخواست فرد انجام می­شود.

نکته مهم و قابل توجه درباره  تست غربالگری در دوران بارداری:

این است که آزمایشات پیشنهادی در زمان بارداری حتماً در زمان مخصوص به خود باید انجام شود و تأخیر یا تعجیل در انجام آن دقت در نتیجه ­گیری را کاهش می­دهد.

ویژگی­ های سه ماهه اول بارداری

میزان آسیب پذیری جنین در مراحل مختلف بارداری یکسان نیست. حساس­ترین زمان سه ماهه اول بارداری است. در سه ماهه اول بارداری، همه یا اعضای بدن جنین در اندازه بسیار کوچک تشکیل می­شوند، مغز، نخاع، صورت، روده­ها، دستگاه ادراری، قلب و اندام­ها همگی تا هفته دهم بارداری تکمیل می­گردند.

لذا هر نوع نقص یا اختلال در طول این ده هفته می­تواند ضررهای جبران ناپذیری در جنین ایجاد کند. کانال نخاعی (لوله عصبی) در روز 26 تا 28 حاملگی بسته می­شود یعنی حتی قبل از اینکه مادر متوجه بارداری خود گردد، لذامصرف قرص اسید فولیک از سه ماه قبل از بارداری توصیه می­گردد.

بسته شدن لب و تکامل صورت در روز 36 و بسته شدن کام تا هفته دهم ادامه می­یابد لذا اگر مادر در طول این ده هفته با عوامل خطر محیطی تماس داشته باشد (سموم سیگار، داروها، الکل، تغذیه مناسب و …) منجر به ایجاد شکاف لب و کام می­گردد قسمت­های مختلف قلب و عروق از روز 34 تا هفته ششم بارداری کامل می­شود.

لذا در این فاصله زمانی، دیابت مادر، مصرف برخی داروها، عفونت­ها و الکل منجر به ناهنجاری قلبی در جنین می­گردد.

2. غربالگری در سه ماهه دوم بارداری:

سه ماهه دوم بارداری از هفته 13 تا پایان هفته بیست و هشتم می­باشند. آزمایشات مخصوص سه ماهه دوم بارداری و حاملگی عبارتند از:

الف) آزمایشات چهارگانه (inhibin, UE3, hcG, Fp)

ب) سونوگرافی سه بعدی : به منظور بررسی وجود نقایص لوله عصبی، نقص دیواره شکمی و کندذهنی در جنین

پ) آمینوسنتز: اگر در سونوگرافی یا آزمایشات انجام شده در سه ماهه اول و دوم بارداری و حاملگی، شک به وجود بیماری داشتیم با صلاحدید متخصص زنان و ژنتیک تصمیم به آمینوسنتز گرفته می­شود.

در این آزمایش مقدار کمی از مایع درون رحمی به وسیله سوزن از شکم و رحم نمونه ­گیری می­شود. انجام این آزمایش به خانم­های باداری توصیه می­شود که سن آنها در زمان بارداری بیش از 35 سال باشد و آنهایی که جواب تست غربالگری سه ماهه اول و دوم آنها غیر عادی بوده است.

آمینوسنتز 14 تا 18 هفتگی بارداری می­تواند انجام شود و به وسیله آن می­توان برخی ناهنجاری­های جنین و عقب ماندگی­ های ذهنی مانند سندروم داون و سایر اختلالات کروموزومی و نقص لوله عصبی را تشخیص داد.

در صورتی که یک بیماری تک ژنی مانند کم خونی تالاسمی، بیماری­های عضلانی، بیماری­های متابولیک و … در خانواده وجود دارد با انجام آمینوسنتز می­توان به تشخیص قطعی رسید.

ت) سونوگرافی در سه ماهه دوم: حدود هفته 20 بارداری برای تأیید تاریخ بارداری، تعیین سلامت اندام­های جنین، کنترل فعالیت و رشد جنین، وضعیت جفت، تشخیص ناهنجاری­هایی مانند شکاف کام انجام می­شود.

ث) تست غربالگری دیابت: در هفته 24 تا 28 بارداری انجام می­شود.

ج) آزمایش خون ناشتا (FBS) : اگر در آزمایش خون ناشتا (FBS)، قند خون مادر بالا بود با آزمایش قند خون پس از مصرف گلوکز (GTT) دیابت مادر تأیید می­گردد.

3. غربالگری سه ماهه سوم بارداری:

سه ماهه سوم بارداری و حاملگی از هفته 29تا پایان هفته 40 بارداری می­باشد. آزمایشات این دوره می­تواند شامل :

غربالگری عفونت­های مختلف و ایدز باشد که بخشی از آنها با آنتی بیوتیک­ها قابل درمان است که اگر درمان نشوند و در طی زایمان ممکن است عفونت به نوزاد منتقل شده و منجر به بیماری نوزاد گردد.

سونوگرافی در سه ماهه سوم بارداری برای کنترل رشد جنین می باشد.

بررسی مقدار مایع آمنیوتیک ، بررسی جفت و تعیین موقعیت جنین برای زایمان صورت می­گیرد.

لازم به ذکر است که آزمایشات پیشنهادی در حین بارداری تعیین کننده­ ی همه­ ی بیماری­های جسمی و ذهنی جنین نخواهد بود.

 مهکام مجله اینترنتی آموزش خانواده سالم ایرانی- دانستنی های بارداری

 منبع:مجموعه کتابهای آگاه سازی

آموزش تربیت فرزند دکتر فرهنگ هلاکویی از تولد تا 20 سالگی